Devet braće Vajagića krenuli su iz Gerija u Americi na Solunski front i sa braćom Srbima i saveznicima izvojevali pobedu!
Za razliku od Devet Jugovića, koji su mitski junaci srpskih epskih pesama pretkosovskog i kosovskog ciklusa, po usmenom narodnom predanju sinovi Jug Bogdana i braća kneginje Milice, priča koja sledi odnosi se na Srbe iz rasejanja, na devetoricu braće Vajagić, koji su krenuli na Solunski front i sa braćom iz Otadžbine izvojevali pobedu. Priča je o ljubavi prema otadžbini, o solidarnosti sa braćom u nevolji, o slobodarskim težnjama i osećanjima srpskoga roda.
Poznata je stara misao da nam istorija pomaže da saznamo prošlost, na osnovu nje bolje shvatimo sadašnjost i, koliko toliko, predvidimo budućnost. Ova 2018. je u znaku obeležavanja stogodišnjice proboja Solunskog fronta i završetka Velikog rata. Dakle, u Prvom svetskom ratu, od početka do kraja, aktivno je učestvovala i Srbija. Ona je, boreći se na strani sila Antante, negujući dobre odnose sa SAD kao saveznika, iz rata izašla kao pobednica, ali uz ogromne žrtve i katastrofalne ekonomske posledice. Srbija je, prema podacima Konferencije mira u Parizu 1919., izgubila 1.247.435 ljudi, odnosno 28% od celokupnog stanovništva koje je imala po popisu iz 1914. godine. Od ovog broja poginulo je ili umrlo od rana i epidemije 402.435 vojnika. Tako, od posledica Velikog rata Srbija se demografski nikada nije oporavila. Iz perioda Velikog rata zabeleženi su i događaji koji su vredni pamćenja.
Naravno, „ da priča koju današnji pripovedač priča ljudima svoga vremena, bez obzira na njen oblik i njenu temu, ne bude ni zatrovana mržnjom ni zaglušena grmljavinom ubilačkog oružja, nego što je moguće više pokretana ljubavlju i vođena širinom i vedrinom slobodnog ljudskog duha“ (Ivo Andrić, 1892-1975).
Priča o braći Vajagić je vredna pamćenja, negovanja nacionalne samobitnosti i poštovanja dela boraca za sopstvenu veru i otadžbinu, pogotovo za sadašnja vremena, kada je sve izraženija kriza identiteta, dobro je da se zna odakle potičemo, koji su nam koreni, kako su živeli i sa kakvim iskušenjima su se susretali naši preci.
Nakon što su SAD ušle u Prvi svetski rat, Vajagići su se prijavili kao dobrovoljci za odlazak u rat na jednom mitingu uzavrelih srpskih patriota i članova Srpske vojne misije koji je, u organizaciji Srpske narodne odbrane, održan 22. decembra 1917. godine u Geriju, Indijana (Krsman Otašević, „Srpski Dobrovoljci iz Amerike na Solunskom Frontu u Prvom Svetskom Ratu“, Amerikanski Srbobran, 1964). Otašević opisuje tadašnju atmosferu kao ispunjenu emocionalnim nabojem. Devet Vajagića priključili su se istog dana dobrovoljcima bataljona „Miloš Obilić“. Risto Vajagić je predstavljen kao klasičan „hrabri sin Bosne“. Risto, poštovani barjaktar družine, bio je najpopularniji i najodlikovaniji član proslavljenih devet Vajagića. U dalekoj Americi, Risto je bio jedan od onih kome su se braća obraćala u nevolji, onaj čiji se savet tražio i onaj od koga je uvek stizala pomoć. Među njima zvali su ga „ćale“, i on je bio zaštitnički nastrojen prema svima, kao brižni otac.
Sredinom februara 1918. bataljon je krenuo brodom put Solunskog fronta. Prema Otaševićevoj proceni, tokom Prvog svetskog rata oko 20.000 dobrovoljaca se otisnulo put Srbije iz SAD i Kanade. Iz Gerija bilo ih je oko 450, uključujući čuvenu braću Vajagić. Inspirativna priča o devetoro braće proširila se širom srpske zajednice u Americi. Vesti o njima pojavljivale su se mnogo puta u publikacijama toga doba na srpskom jeziku. Članci i pisma o i od braće Vajagić, objavljeni su u Amerikanskom Srbobranu, novinama Srpske pravoslavne federacije „Srbobran“.
Kako su Vajagići služili na frontu?
Pred početak proboja Solunskog fronta, komandir je tražio dobrovoljce koji bi otišli do bugarskog rova i uhvatili „živog vojnika“, odnosno nekoga koga bi ispitali. Prvi koji su se odazvali pozivu bili su Risto i sa njim njih desetak, ali oni nisu bili Vajagići: devetoro braće bili su rasuti po raznim vodovima Sedmog pešadijskog puka Dunavske Divizije, kako bi umanjili opasnost da ih više odjednom pogine. Tokom te noći kaplar Risto sa svojih deset ljudi, upuzao se u bugarsku stražu, ušao u rov prvi, a za njim tiho i ostali. U brzoj akciji bez ispaljenog metka, likvidirali su sedam bugarskih vojnika i jednog zarobili. Tako je Risto „zaradio“ Karađorđevu zvezdu sa zlatnim mačevima.
Svi proslavljeni Vajagići preživeli su Prvi Svetski Rat. Samo je jedan, Mihajlo, bio ranjen u nogu i ostao onesposobljen. Kao dobrovoljačkim ratnicima data im je zemlja u najvećem broju slučajeva u Sremu, Banatu i Bačkoj. Ipak, jedan od njih, najmladji od dobrovoljaca Vajagića – Djuro (George) Vajagić, vratio se u SAD. Međutim, za vreme Velike svetske ekonomske krize, Djuro se vratio u Bosnsku krajinu, gde je nastavio život i bio ugledan građanin, ali je sa mnogim drugim Srbima poginuo od Ustaša 1941. godine.
Postavlja se, logično, pitanje kada i kako su Vajagići otisli u SAD?
Svi – devetorica iz bratstva Vajagić, rođeni su u bosanskoj Krajini, na severo-istočnom kraju Bihaćkog džepa. Njihovi preci, stari Vajagići, imigrirali su u 18. veku u Vojnu Krajinu, gde su bili graničari. Početkom 19. veka pobunili su se protiv vlasti Vojne Krajine i prešli u Bosnu, koja je bila pod vladavinom Turaka. Kada je Bosna i Hercegovina okupirana od strane Austro-Ugarske, Srbi su jedva opstajali. Na njih se gledalo sa podozrenjem i sumnjom od strane Austro-Ugarskih vlasti. Još krajem 19. i početkom 20. veka veliki broj Srba iz Bosanske Krajine, među njima i mnogi iz bratstva Vajagića, otisnuo se u svet „trbuhom za kruhom“. Neki su se vraćali, pa opet odlazili, najčešće vodeći sa sobom mlađe članove porodice. Nakon aneksije BiH 1908. godine Vajagići su, kao i mnogi Srbi, emigrirali iz austrijskog carstva u Ameriku, da ne bi služili i ratovali u redovima austro-ugarske vojske.
Prema popisu austrougarskih vlasti iz 1910. godine, „austrougarska provincija“ Bosna i Hercegovina je imala 1,898.044 stanovnika. Po veroispovesti je bilo 825.418 (ili 43,49%) srpsko-pravoslavnih, 612.137 (32,26%), muslimana, 434.061 (22,88%) rimokatolika, 8.136 (0,42%) grkokatolika, 11.868 (0,63%) jevreja i 6.342 (0,32%) protestanata (Bosanski glasnik, Sarajevo 1914).[1]
U vreme kada su braća Vajagić kao dobrovoljci otišli na Solunski front 1918. godine, veličina njihove lične požrtvovanosti impresionirala je kako njihove prijatelje, tako i njihove neprijatelje. Njihova je priča bila upečatljiva, čak i za neuobičajene ratne uslove i atmosferu koja uokviruje sam rat. Da devet muškaraca iz familije napusti svoj dom i posao u SAD, državu daleko od bojnih polja Evrope, i dobrovoljno pristupi prvoj liniji fronta bilo je vrlo neuobičajeno. Najimpresivnije od svega bilo je to, da su oni bili svesni težine situacije: oni su se pridruživali stravičnoj borbi; srpska ofanziva je nastojala da izmesti dobro utvrđenog neprijatelja, uđe natrag u Srbiju, i oslobodi ne samo okupiranu Srbiju, već sve Južno Slovenske teritorije (Serb World, 2010).
„Srpska stvarnost“ /Prof. dr Vladimir Grečić
